Tranh chấp đất đai là một trong những loại tranh chấp dân sự phổ biến và phức tạp nhất tại Việt Nam hiện nay. Với đặc thù liên quan đến quyền sử dụng đất – một loại tài sản có giá trị lớn và gắn liền với sinh kế của người dân – các tranh chấp đất đai thường gây ảnh hưởng lớn đến đời sống xã hội và trật tự địa phương. Hòa giải là cơ chế giúp các bên tranh chấp đất đai có cơ hội thỏa thuận với nhau dưới sự hỗ trợ của chính quyền địa phương. Đây là cách tiếp cận linh hoạt, giảm áp lực cho cơ quan tư pháp, đồng thời tiết kiệm thời gian, chi phí cho người dân.
Quy định về Hòa giải trong tranh chấp đất đai
Theo Điều 235 Luật Đất đai 2024 quy định như sau: “1. Nhà nước khuyến khích các bên tranh chấp đất đai tự hòa giải, hòa giải ở cơ sở theo quy định của pháp luật về hòa giải ở cơ sở, hòa giải theo quy định của pháp luật về hòa giải thương mại hoặc cơ chế hòa giải khác theo quy định của pháp luật.
2. Trước khi cơ quan nhà nước có thẩm quyền giải quyết tranh chấp đất đai quy định tại Điều 236 của Luật này, các bên tranh chấp phải thực hiện hòa giải tại Ủy ban nhân dân cấp xã nơi có đất tranh chấp….”
Như vậy, khi xảy ra tranh chấp đất đai, Nhà nước khuyến khích các bên tranh chấp tự hòa giải hoặc giải quyết tranh chấp thông qua hòa giải ở cơ sở (thông qua hòa giải viên). Trong trường hợp các bên không thể tự hòa giải được thì bắt buộc phải tiến hành hòa giải tại UBND xã để các bên đủ điều kiện nộp đơn khởi kiện tới Tòa án hoặc nộp đơn tại UBND cấp có thẩm quyền giải quyết tranh chấp.
Trình tự thủ tục hòa giải tranh chấp đất đai tại UBND
Luật Đất đai 2024 quy định rõ ràng về thành phần, quy trình và thời hạn hòa giải để bảo đảm tính minh bạch, khách quan. Dưới đây là các bước cụ thể theo quy định tại Điều 235:
Bước 1: Tiếp nhận đơn và thành lập Hội đồng hòa giải
Khi nhận được yêu cầu hòa giải, UBND cấp xã phải kiểm tra tính hợp lệ của đơn và các tài liệu liên quan. Sau đó, Chủ tịch hoặc Phó Chủ tịch UBND xã sẽ ra quyết định thành lập Hội đồng hòa giải tranh chấp đất đai, gồm các thành phần: Chủ tịch hoặc Phó Chủ tịch UBND xã làm Chủ tịch Hội đồng; Đại diện Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp xã; Công chức địa chính xã; Đại diện tổ dân phố hoặc người cao tuổi, người biết rõ lịch sử, nguồn gốc đất đai nếu có; Các cá nhân/tổ chức khác nếu cần thiết.
Bước 2: Chuẩn bị hồ sơ, xác minh hiện trạng
Hội đồng tiến hành thu thập tài liệu, xác minh thực tế và tìm hiểu nguồn gốc, quá trình sử dụng đất. Các bên được mời làm việc để trình bày quan điểm, cung cấp giấy tờ liên quan. Đây là giai đoạn quan trọng nhằm xác định đúng bản chất tranh chấp và đưa ra hướng hòa giải phù hợp.
Bước 3: Tổ chức phiên hòa giải
Hội đồng tiến hành họp công khai, mời đầy đủ các bên liên quan. Trong buổi hòa giải các bên sẽ được trình bày ý kiến, chứng cứ và trao đổi dưới sự chủ trì của Hội đồng.
Hòa giải có thể dẫn đến một trong hai kết quả:
– Hòa giải thành: Các bên thỏa thuận được phương án giải quyết, biên bản hòa giải được lập thành văn bản, có đầy đủ chữ ký, đóng dấu của UBND xã.
– Hòa giải không thành: Một trong các bên không đồng ý hoặc không hợp tác, Hội đồng ghi nhận vào biên bản và kết thúc hòa giải.
Biên bản hòa giải phải được lập thành ít nhất 03 bản, mỗi giữ 01 bản và lưu tại UBND cấp xã 01 bản.
Bước 4: Thời hạn hòa giải
Theo quy định, thời hạn hòa giải không quá 30 ngày kể từ ngày nhận được yêu cầu hòa giải hợp lệ. Nếu quá thời hạn nêu trên, UBND cấp xã phải thông báo bằng văn bản và lý do quá thời hạn giải quyết hòa giải.
Những trường hợp tranh chấp đất đai không bắt buộc phải hòa giải tại UBND xã
Mặc dù hòa giải là thủ tục bắt buộc trong phần lớn các vụ tranh chấp về đất đai, tuy nhiên các văn bản hướng dẫn thi hành cũng xác định một số trường hợp không cần hòa giải tại UBND cấp xã, bao gồm:
– Tranh chấp về giao dịch dân sự liên quan đến quyền sử dụng đất (mua bán, cho thuê, thế chấp…), nhưng không tranh chấp về quyền sử dụng đất.
– Tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất mà các bên chỉ tranh chấp về phần tài sản được chia, không tranh chấp về quyền sử dụng cụ thể.
– Tranh chấp liên quan đến hợp đồng chuyển nhượng, nhưng các bên đều thừa nhận quyền sử dụng đất thuộc về người bán.
– Trường hợp một trong các bên cố tình vắng mặt hoặc không hợp tác, UBND xã không thể tổ chức hòa giải theo đúng trình tự.
– Tranh chấp về tài sản trên đất (như nhà ở, cây trồng, công trình…), không trực tiếp tranh chấp về quyền sử dụng đất.
– Trong các trường hợp này, người dân có thể nộp đơn khởi kiện trực tiếp tại Tòa án, không cần thông qua bước hòa giải tại xã.
